HISTORIA CERKWI I PARAFII
Według tradycji, osada w miejscu dzisiejszej Krynicy istniała już w średniowieczu, jednak wrogi najazd i zaraza położyły kres jej rozwojowi. W szematyzmie duchowieństwa greckokatolickiego z 1879 r. odnotowano, że ślady zasiedlenia miejscowości przed piętnastym stuleciem ogień, nieprzyjazna ręka i ząb czasu całkowicie zatarły. W 1391 r. król Władysław Jagiełło darował biskupstwu krakowskiemu rozległe posiadłości w tym rejonie, obejmujące m.in. zamek i miasto Muszyna. Najdawniejszym, znanym źródłem pisanym do dziejów Krynicy jest przywilej bp krakowskiego Samuela Maciejowskiego, wystawiony w styczniu 1547 r., nadający czcigodnemu mężowi Dankowi z Miastka (Tylicz) i potomkom jego 2 łany pola, które sam ma wykarczować, położone w nowej osadzie Krzenycze, by je dzierżył i używał w spokoju a wolności posiadał, mogąc siedmiu lub więcej kmieci w osadzie umieścić swoim kosztem i nakładem, którym trzy ćwierci pola wolno wykarczować i uprawiać dla ich własnego użytku.
Prawdopodobnie krótko po tej dacie ustanowiono lokalne popostwo, jednak dokumenty dotyczące jego początków miały ulec zniszczeniu w pożarze cerkwi i domu parocha, tuż przed połową XVII w. We wczesnym okresie było ono skąpo uposażone, gdyż w 1581 r. włodarz sądecki i starosta Muszyny – Stanisław Kępieński herbu Niesobia z Kępna, widząc potrzebę popa do wsi Krynicy i Powroźnika, któryby chwałę Bożą rozmnażał i ludzi według wiary uczył, a roli mającego niewiele, zezwolił Michałowi popowi w Krynicy zakupić rolę Tymka Łuczkowicza, jaka po wieczne czasy miała należeć do parafii. Uposażenie proboszczów poszerzył jeszcze bp krakowski Andrzej Trzebicki, który 10 maja 1664 r. pozwolił prezbiterowi krynickiemu Stefanowi zbudować młyn o dwóch kołach (jedno koło na mielenie zboża dla własnej potrzeby, drugie zaś dla stęp sukiennych, tj. folusza). Przywilej potwierdził 10 maja 1711 r. bp krakowski Kazimierz z Łubna Łubieński, zastrzegając żeby dopływ wody do młyna nie został nigdy odcięty. Folusz i młyn pozostawały przy krynickim probostwie do 1790 r.
Według przekazu z 1879 r., po pożarze pierwszej cerkwi i plebanii w Krynicy, kolejną wzniesiono w 1651 r., a data roczna umieszczona była na budynku. Ten opisano jako murowany bez staranności i smaku, złożony niewielkiej kaplicy (zapewne pamiętającej czasy poprzedniej, drewnianej cerkwi), do której później dobudowano kolejne dwa człony, a gdy i ta budowla okazała się zbyt szczupłą, przy bocznych ścianach nawy wzniesiono kryłosy. Ostateczny kształt zyskała ona w 1789 r. (w rzeczywistości przed 1740 r.), kiedy u wejścia przybudowano wieżę, podobno lepszą konstrukcyjnie i pod względem estetyki. Wzmianek o mankamentach w architekturze poprzedniczki dzisiejszej świątyni nie odnajdziemy natomiast w obszernych dokumentach wizytacyjnych parafii krynickiej z 1743 i 1764 r. Według nich cerkiew pw. Objawienia Pańskiego (Chrztu Chrystusa) była w całości murowana, z kaplicami bocznymi i trzecią nad głównym wejściem (bramą), z dzwonnicą również właściwych proporcji i trwale zbudowaną, na której były trzy dzwony. We wnętrzu oprócz ołtarza głównego (Chrztu Pańskiego) znajdowały się trzy inne (Bogurodzicy Bolesnej, Św. Mikołaja, ŚŚ. Piotra i Pawła) oraz Deisus (ikonostas) o wspaniałej strukturze snycerskiej i malarskiej, zdobna ambona i ławki po obu stronach. Posadzka ceglana była w całej cerkwi. Okien wielkich troje, mniejszych w sanktuarium dwa, przy drzwiach wielkich okno małe, w zakrystii jedno, wszystkie z żelaznymi kratami. Dwoje drzwi na zawiasach żelaznych, z zamkami żelaznymi. Wierzchy (dachy w formie kopuł) były nad dzwonnicą oraz dwa nad cerkwią, gontami porządnie pobite. Cmentarz obwiedziony parkanem kamiennym z murowaną bramą pod gontem. Świątynia była bogato uposażona szaty, księgi i utensylia liturgiczne.
Na podstawie przytoczonych opisów, z dużym prawdopodobieństwem możemy wnioskować, że najstarsza krynicka cerkiew była budowlą drewnianą z murowanym sanktuarium, które przetrwało pożar z połowy XVII w. Takie rozwiązanie konstrukcyjne nie było odosobnionym w tej części przemyskiej eparchii. Do dzisiaj zachowała się drewniana cerkiew z murowanym sanktuarium w Chyrowej oraz murowana część ołtarzowa podobnej świątyni w Zawadce Rymanowskiej (stojąca obok późniejszej, drewnianej cerkwi, pełniąca funkcję kaplicy). W Krynicy, do ocalałego sanktuarium „domurowano” w 1651 r. część przeznaczoną dla wiernych, nieco później poszerzoną o kryłosy (pomieszczenia dla śpiewaków). Ich obecność należy do najdawniejszych cech architektury cerkiewnej (posiada je m.in. drewniana cerkiew w Tyliczu). Równie archaicznym rozwiązaniem przestrzennym i funkcjonalnym była górna kaplica, posiadająca funkcję liturgiczną, umieszczona na emporze ponad wejściem do cerkwi. Zapewne nosiła ona wezwanie ŚŚ. Piotra i Pawła, o czym pośrednio świadczy parafialne święto przypadające na dzień ich liturgicznego wspomnienia (informacja m.in. w szematyzmie z 1936 r.) a także ulokowanie osobnej kaplicy w bryle istniejącej cerkwi (przy sanktuarium od strony północnej, w sąsiedztwie zakrystii). Ukształtowana w 2 poł. XVII w., krynicka świątynia należała do najstarszych murowanych wiejskich cerkwi w tej części Karpat. Została ona rozebrana przed 1865 r., kiedy fundamenty pod zachowaną do dzisiaj cerkiew pobłogosławił późniejszy Administrator Przemyskiej Eparchii i Metropolita Halicki – bp Józef Sembratowicz, urodzony w 1821 r. w Krynicy – syn miejscowego proboszcza o. Teodozego Sembratowicza (1816-1848).
Budowę nowej świątyni pw. Objawienia Pańskiego i piętrowej plebani – pałacu, prowadzono do 1875 r., staraniem o. Wiktora Żegiestowskiego (proboszcza krynickiego w latach 1848-1889), wspieranego przez parafianina Mikołaja Hromosiaka. Poświęcono ją w 1884 r., z udziałem biskupów: Józefa Sembratowicza, Jana Stupnickiego i Juliana Pełesza. Jest to największa cerkiew na Łemkowszczyźnie, murowana z cegły i kamienia, na planie krzyża, z nieco węższym sanktuarium i wieżą w zachodniej elewacji. Poszczególne przestrzenie akcentują baniaste sygnaturki i latarnie, posadowione na kalenicach dachowych, przyporach i w masywie wieżowym. Po stronie południowej, murowana, parawanowa dzwonnica. W pierwszych latach istnienia wyposażenie cerkwi stanowiły elementy przeniesione ze starszej świątyni. Monumentalne malarstwo ścienne i wielkoformatowe obrazy tablicowe wykonano w latach 1882 – 1911. Najwcześniejsze z nich są autorstwa Pawła, Antoniego i Jana Bogdańskich (w tym nastawy ołtarzowe, duże obrazy Św. Piotra i Św. Pawła i kompozycje figuralne w partii ścian) oraz malarza z Bardejowa – Wiktora Zompha (wg atrybucji T.M. Trajdosa; głównie monumentalne obrazy w partii sklepień). Zaprestolny obraz chramowy – Chrzest Pański, jest dziełem S.J. Tomasewycza z 1911 r. Przegrodę ołtarzową i kilka ściennych malowideł figuralnych wykonali w 1997 r. artyści lwowscy, zaś rozbudowane cykle hagiograficzne (głównie w niższej partii ścian i w arkadach sklepiennych) wyszły spod pędzla Timura Karima z Przemyśla, po roku 2001. Do lokalnej wspólnoty greckokatolickiej należał Epifaniusz Drowniak – Nikifor Krynicki (1895-1968), jeden z najwybitniejszych malarzy prymitywistów, ochrzczony w krynickiej cerkwi 22 maja 1895 r. Ma on dzisiaj pomnik przy swojej świątyni i galerię na cerkiewnym murze…
W 1936 r., za posługi długoletniego proboszcza o. Eugeniusza Chylaka, sprawującego urząd do czasu wysiedleń, parafia w Krynicy liczyła 2870 wiernych (łącznie z filią w Słotwinach). Masowa deportacja Łemków na Ukrainę i na Ziemie Zachodnie w latach 1944 – 1947, sprawiła że niewielu z nich pozostało na rodzinnej ziemi. Pomimo prześladowań ze strony ówczesnych władz, dążących do likwidacji Cerkwi Greckokatolickiej, trwali we wspólnocie, gromadząc się na nabożeństwa w prywatnych domach, m.in. przy ul. Kraszewskiego. Cerkwie w Krynicy i Słotwinach funkcjonowały od 1946 r. jako kościoły rzymskokatolickie. Krynicką świątynię odnowiono w latach 1959 – 1962, staraniem ks. prałata Władysława Podrazy. Zabiegi o jej zwrot grekokatolikom rozpoczął w 1981 r. wikariusz generalny, o. mitrat Stefan Dziubina. Parafię odnowiono w 1982 r., jednak cerkiew powróciła do dawnym właścicieli dopiero w 1996 r., dzięki współpracy i porozumieniu arcybiskupów: Józefa Życińskiego i Jana Martyniaka. W latach 2000 – 2023 budynek poddano gruntownej renowacji. Szczególnie kosztowną inwestycją był remont dachu, prowadzony w 2016 i 2017 r. W jego urzeczywistnieniu nieocenioną pomoc okazali najmniejsi parafianie – zamieszkujące poddasze nietoperze. Wybierając to miejsce na letnie kolonie rozrodcze, umożliwiły sfinansowanie prac remontowych w ramach projektu LIFE Podkowiec+ chiropterologów z Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Przyrody „pro Natura” z Wrocławia. Na co dzień, o komfort ich egzystencji dba wdzięczny gospodarz obiektu, proboszcz parafii i sympatyk nietoperzy, o. mitrat Jan Pipka. W zaciszu cerkiewnego strychu szczęśliwy żywot wiedzie podkowiec mały (ok. 30 osobników) i nocek duży (ok. 300 osobników).
Parafia Greckokatolicka w Krynicy patronuje międzynarodowemu forum profesjonalnych twórców sztuki sakralnej, jakim są organizowane od 2009 r. warsztaty w pobliskiej Nowicy (inicjatywa Towarzystwa Przyjaciół Nowicy, Bractwa Młodzieży Greckokatolickiej – Sarepta, Katedry Sztuki Sakralnej Akademii Sztuk Pięknych we Lwowie i Fundacji Św. Proroka Eliasza). W sprzyjających rozważaniom i kreacji, cyklicznych spotkaniach uczestniczyło dotąd 150 artystów, m.in. z Polski, Ukrainy, Słowacji, Białorusi i Gruzji. Wykonali oni około 500 ikon, zaprezentowanych na wystawach w kraju i za granicą. Stałe ekspozycje wybranych dzieł czynne są w „Galerii Ikon” w Krynicy (ul. Zdrojowa 8), „Domu Ikon” i obiektach Bractwa Sarepta w Nowicy oraz w Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu. Aby edukować i uwrażliwiać na obcowanie ze sztuką sakralną, od 2012 r. prowadzone są również warsztaty dla początkujących, w których bierze udział około setka dzieci i dorosłych rocznie.
Jarosław Giemza 2024